Gdy przed tłumem poznaniaków Rafał Trzaskowski przemawiał na placu Wolności odbierałem telefony z pytaniami:  skąd się tacy wzięliście i jak  to się ma  do odwiecznej endeckości Poznania? Od XIX w.  Poznań  ma poczucie, że jest  nie rozumiany.  Raz na jakiś  nie rozumie sam  siebie,  a nawet niewiele ma ze sobą wspólnego. Kiedyś  się tej  swojej „dziwności” i odrębności przyglądał. Nazywał ją „wielkopolską tragedią Wielopolskich”, ale potem  o niej  zapomniał i dziś już nie wie,  co  właściwie wtedy chciał  powiedzieć.   

Ten słynny już w Polsce plac leży w centrum naszego miasta.  Na jednej jego ścianie jest Bazar postawiony przez Polaków i Muzeum Narodowe postawione przez Niemców  - oba gmachy, jak strażnicy oddzielają  starą część  miasta  od nowszej.  Na przeciwległej  ścianie placu   jest popularny EMPiK – kiedyś niemiecka kawiarnia o najdumniejszej nazwie Hohenzollern. Na  jej tyłach  był teatr niemiecki,  przebity potem urodą przez Teatr Polski z  dumną dewizą na frontonie  „Naród sobie”  Architektoniczną perłą placu jest Biblioteka Raczyńskich ufundowana przez samoograniczających się arystokratów z pruskimi orłami w herbie.   Topografia placu jest taka, że kto  tam   przemawia za plecami  ma  Hohenzollerna, a przed oczyma  Bazar, który      dla  miasta  znaczy  więcej  niż  Pałac pod Baranami dla Krakowa. Pałac bowiem należał do Potockich i bywało w nim niewielu. Bazar zbudowany w pierwszej połowie XIX w. był od początku spółką akcyjną „tutejszego obywatelstwa” –  jednocześnie salą koncertowa i wykładowa,  restauracją,  hotelem,  siedzibą  wielu towarzystw i sklepów na parterze.

Jeśli to jeszcze nie wystarcza, wyjaśniajmy dalej. Z Bazarem związany był Karol Marcinkowski i Hipolit Cegielski - obydwaj niezbyt poza Wielkopolską znani, a tu znaczący więcej niż wszyscy przywódcy insurekcji razem wzięci.  Możliwe, że Polską nadal rządzą trumny Piłsudskiego i Dmowskiego, ale Wielkopolską z pewnością  nie rządzi  żadna z nich.  Rządzi  - z trumny -  Marcinkowski  i Cegielski oraz  stworzona przez nich monoidea, którą  niewielu  umie objaśnić, ale  bardzo wielu  praktykuje.  Otóż mówi ona, że każdy jest ważny i  potrzebny, jeśli dobrze wykonuje swoją społeczną rolę.  Że razem możemy więcej niż w pojedynkę.  Że „indywiduum” musi ustąpić przed interesem ogółu, który jest jak organizm - musi mieć  głowę, ręce,  nogi i całą  resztę  jak należy. Poza tym 2 plus 2 równa się 4, a nie 3 lub 8. Prawo jest podstawą państwa, a w doborze na stanowiska publiczne rozstrzygającym kryterium powinna być  fachowość, co nasi dziadowie pojęli  tak dosłownie, że  nawet na dowódcę powstania wielkopolskiego wybrali  najwyższego  rangą oficera polskiego  armii pruskiej, a nie  jakiegoś charyzmatyka. Moim studentom puszczam czasem muzykę chóralną. Chcę żeby  zapamiętali, że nad Wartą  liczy się przede wszystkim bohater zbiorowy.

Niedaleko słynnego placu jest ulica Podgórna.Stoi tam kamienica, w której urodziło się dwóch ważnych poznaniaków: znany nam już Polak „bez skazy”, Karol Marcinkowski i Paul von Hindenburg, którego  długa genealogia sięga zjazdu gnieźnieńskiego. Ten ostatni zrobił wielka karierę podczas I wojny światowej, a po 1918 r. został  demokratycznie wybranym prezydentem Republiki Weimarskiej.  Jego rywalem w wyborczych szrankach  był urodzony w Kruszewii pod Poznaniem, inny bohater I wojny światowej,  Erich von Ludendorff, który zebrał zaledwie 1% głosów. Jedną z prababek Ludendorffa była Dąbrowska z domu.  I raczej   nie dociekano, z których to  Dąbrowskich i czy pisze się przez ą czy przez om …

„Suchy realizm” i pewną „nielitościwość” w pojmowaniu spraw życia przypisywał poznaniakom  … Roman Dmowski. I  - żeby nie było wątpliwości – to nie był  zarzut zdrady Ojczyzny lecz  komplement. 

  Endeckość Poznania jest jednym z największych nieporozumień, któremu ulegamy już sami.  Wyjaśnić to można,  pytając: czy organicznicy, którzy jako jedyna elita w Polsce nie stracili  władzy po 1918 r. byli endekami ? Nie! Czy wśród endeków byli organicznicy? Tak.  Endekiem w każdym razie nie był ani pierwszy prezydent Jarogniew Drwęski, który prezydentem Stadt Posen został już za Niemca, ani jego rówieśnik i następca,  przeceniany trochę  Cyryl Ratajski. W 1926 r. po zamachu majowym Płsudskiego stało się coś,  co tłumaczy wiele.   Endecja poznańska – z Wojciechem Trąmpczyskim na czele -  jako kandydata na prezydenta Rzeczypospolitej wysunęła …stańczyka, prof. UJ Michała Bobrzyńskiego mieszkającego wtedy w Garbach pod Środą.  Utrącili  go ostatecznie … endecy z Galicji, dla których  nie do pomyślenia było, żeby nie wystawić swego.  
Czy moi koledzy od lat czynni w życiu politycznym są liberałami, socjalistami  czy konserwatystami   - czasem, przyznaję,  nie wiem. Czy są organicznikami –  wiem prawie zawsze.     

Waldemar Łazuga

*) Prof. dr hab. Waldemar Łazuga jest wybitnym historykiem, autorem wielu fundamentalnych prac naukowych, jest nauczycielem akademickim, także uznanym działaczem spolecznym.